تعزیه؛ هنر ایرانی، نمایش متعالی

یگانه بنی شریفی
​​​​​​​مدت زمان مطالعه: 8 دقیقه

در محله های بدنام هم تعزیه می‌خوندیم. همه میومدن. زنا می‌شستن،گریه می‌کردن. نذوراتم می‌دادن. پول می‌دادن.خیلیا اونجا دست کشیدن از کاراشون. خیلی عقیده داشتن. سر تعزیه‌های ما گریه می‌کردن؛ اصلا خیلیا از کارشون متنبه شدن. پای تعزیه‌های ما صدها آدم بد از کارخودشون دست برداشتن. تعزیه رو اگه درست بخونن حرف نداره.
قسمتی از خاطرات پدر تعزیه‌ی ایران: هاشم فیاض

یکی از نمادهای عجین شده با فرهنگ ما ایرانی‌ها در سوگواری امام حسین تعزیه است که هر ساله معمولاً در دهه‌ی اول محرم در نقاط مختلف ایران با سبک و سیاق خود اجرا می‌شود.    
تعزیه از ریشه‌ی عربی عزی و از واژه‌ی تعزیت به معنای سوگواری و تسلیت گرفته شده اما امروزه به گونه‌ی خاصی از مراسم مذهبی گفته می‌شود که می‌توان گفت به نوعی تئاتر مذهبی شیعه است که در ماه محرم اجرا شده و در واقع شبیه‌سازی وقایع مربوط به زندگی اهل بیت به ویژه وقایع مربوط به شهادت امام حسین و کربلا می‌باشد؛ از همین رو به آن شبیه‌خوانی نیز می‌گویند، البته باید گفت موارد ذکر شده مربوط به ایران است و در سایر کشورها تا حدودی متفاوت است، به این معنا که این نوع نمایش بومی ایران است.
در رابطه با تاریخچه‌ی تعزیه باید گفت نمی‌توان به دیدگاه مشترکی رسید: برخی تاریخ آن را منسوب به ایران باستان و رسم اصیل ایرانی به شمار می‌آورند و برخی آن را مراسمی مرتبط با اسلام شیعی دانسته و ریشه‌ی آن را نیز به ایران، پس از ورود اسلام مربوط می‌دانند.
گروه اول یادآوری می‌کنند که در فرهنگ ایرانیان یادکردن از رفتگان و درگذشتگان، به ویژه شهدا، امری پسندیده بوده از دیرباز میان ایرانیان رواج داشته‌است و در این راستا به مراسماتی مثل سوگ سیاوش (سووشون یا سوسیوس) اشاره می‌کنند که به عنوان قهرمان و اسطوره‌ای ایرانی که به پارسایی، حریت و وارستگی شناخته شده و سالیان درازی مراسم عزاداری وی برگزار شده‌است. داستان سیاوش از غم‌انگیزترین داستان‌ها در تاریخ ایران باستان است که بر اساس اسناد تاریخی به عنوان نمایش مذهبی در دوران ساسانیان مرسوم بوده‌است که در آن به نحو خاصی صحنه‌هایی از زندگی و مرگ سیاوش را بازی می‌کردند. کاوش‌های مورخان و باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این مراسم مدت مدیدی در شهرهای مختلف، به ویژه بخارا اجرا می‌شده‌است. این مراسم به گونه‌ای‌ست که زنان و مردان، با نوحه‌سرایی بر سر و سینه‌ی خود می‌زنند و جنازه‌ی نمادین سیاوش را بر دوش خود حمل می‌کردند. حتی حال که سالیان درازی از این مراسم می‌گذرد نیز نشستن بر عزای جوانی را سووشون می‌گویند.

گروه دوم ‌که این مراسم را از شاخصه‌های فرهنگ شیعیان می‌دانند، شروعش را به اولین سوگواری‌ها برای امام حسین(ع) و واقعه‌ی کربلا مرتبط دانسته و اولین جرقه‌ها را در نوحه‌خوانی‌های توابین می‌بینند. البته اهل سنت با آن به سبب شبیه‌سازی مخالف بودند، روحانیان شیعه نیز شبیه‌سازی قدیسان را صحیح نمی‌دانستند اما به سبب حفظ بنیان‌های شیعه با آن مسامحه می‌کردند اما حرکت‌های جدی‌تر در ایران، از زمان حکومت آل‌بویه آغاز شد که می‌توان گفت فلسفه‌ای که می‌گوید گریه کردن و گریاندن‌ برای امام حسین مشمول ثواب است در این عمل بی‌تأثیر نبوده‌است. همچنین شکل‌گیری تعزیه، پروسه‌ای از روضه‌خوانی تا شبیه‌سازی‌های محدود تا اجرای نمایش به گونه‌ی امروزی را طی نموده‌است، اما به طور قطع می‌توان گفت شکل امروزی تعزیه از دوران صفویه رایج شده‌است و به این سیاق گشته‌است.
اوج رونق تعزیه به دوران حکومت قاجار به ویژه ناصرالدین شاه باز می‌گردد. در این دوره تعزیه علاوه بر آن که ابزاری برای سرگرمی شاه بود، اسباب عوام‌فریبی مردم نیز بود که بر دینداری شاه دلالت می‌کرد. در این زمان تعزیه در بازارها، حیاط کاروانسراها، حسینیه‌ها و حتی در منازل شخصی برگزار می‌شد، برجسته‌ترین مکان تکیه دولت بوده که به دستور ناصرالدین شاه ابتدا به منظور اجرای تئاتر ساخته شده‌بود.

با شروع حکومت دیکتاتوری رضاشاه و اقدامات ضد مذهب وی از جمله ایجاد ممنوعیت برای اجرای مراسم‌های مذهبی این شکوفایی به افول گرایید و علی‌رغم اجرای تعزیه در شهرهای مختلف حتی پس از انقلاب نیز دیگر به شکوفایی دوران قاجار بازنگشت.
تعزیه‌خوانان به شیوه‌های گوناگونی تعزیه اجرا می‌کنند؛ از میان آنان می‌توان تعزیه‌ی دوره، تعزیه‌ی مضحک، تعزیه ثابت، تعزیه زنانه، دسته‌های عزاداری، سیاه‌بازی، سنگ‌زنی و شبیه‌خوانی اشاره کرد:
⦁    تعزیه‌ی دوره به گونه‌ای‌ست که چند دستگاه تعزیه در نقاط مختلف به اجرای تعزیه می‌پردازند، به نوعی که ترتیب اجرا با ترتیب وقوع حوادث انطباق دارد.
⦁    در تعزیه‌ی ثابت که در مقابل تعزیه‌ی دوره قرار می‌گیرد؛ یک گروه در فضایی ثابت مثلاً میدان یا فضای باز دیگری به اجرا می‌پردازند.
⦁    تعزیه‌ی مضحک با اغراق‌هایی صورت می‌گیرد که مضحک به نظر می‌رسد. در آن نفرین و تمسخر نسبت به مخالفان اسلام با نحوی طنزگونه اجرا می‌شود.
⦁    تعزیه زنانه که بیشتر در همان دوران قاجار در خانه‌های اعیان و متمکنان اجرا می‌شد و پس از آن گسترش چندانی نیافت در ادامه‌ی روضه‌های زنانه اجرا می‌شد.

⦁    در شبیه خوانی نیز بازیگران مختلف، نقش هرکدام از شخصیت‌های داستان را بر عهده می‌گرفتند و بر اساس وقایع نقل شده به ایفای آن می‌پردازند.

​​​​​

⦁    در کنار موارد ذکر شده که امروزه فقط بخشی از آنها اجرا می‌شود، امروزه سبک‌های ابداعی نیز در برخی نقاط مشاهده می‌شود که گاه با تشریفات زیادی همراه است، مانند دسته‌های عزاداری که امروزه نیز در برخی شهرها به وفور مشاهده می‌شود، گروهی از مردم هستند که در ایام عزاداری ماه‌های محرم و صفر در حال سینه زدن و زنجیر زدن و نوحه‌خوانی از مقابل جمعیت سایر عزاداران می‌گذرند و در این مسیر ابزارآلات و تصاویری را نیز با خود حمل می‌کنند.
⦁    سیاه‌بازی که به تقلید از شخصیت سیاه در مراسم‌های ایرانی مثل نوروز گرفته شده‌است در واقع گویا در محرم، قنبر، غلام حضرت علی(ع) است که به اجرای نمایش می‌پردازد.
⦁    سنگ زنی سبکی بود که در آن عزاداران سنگ و یا چیزی مشابه آن را به هم می‌کوبیدند به نحوی که از آن صدای حزن‌آلودی بر می‌خواست و در کنار آن نوحه‌خوانی نیز صورت می‌گرفت.

منابع:
⦁    پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی: علی آبادی
⦁    مروری بر روند تعزیه در ایران: سیده نجمه دهقانی، سمیه نیک نیا
⦁    جستاری در تعزیه و تعزیه‌نویسی در ایران: شهین حقیقی
⦁    تاریخچه‌ی تعزیه در ایران: زهرا عطاپور